Czy Żory były niemieckie? Poznaj trudną historię miasta!

Żory, choć dziś są integralną częścią Polski, na przestrzeni wieków znajdowały się pod różnymi wpływami, w tym niemieckimi. Miasto, założone w średniowieczu przez książąt piastowskich, przez wieki zmieniało swoich władców, a Śląsk, na którym leżą Żory, wielokrotnie przechodził spod panowania polskiego pod niemieckie. Szczególnie w XIX wieku, w czasach pruskiej dominacji, miasto było częścią niemieckich struktur państwowych. Dziś historia Żor przypomina o tych zawiłych czasach, będąc świadectwem burzliwych losów regionu.

• Okres pruskiego panowania w Żorach i germanizacja Górnego Śląska
• Powstania śląskie i decyzje plebiscytowe – jak Żory wróciły do Polski

Okres pruskiego panowania w Żorach i germanizacja Górnego Śląska

Okres pruskiego panowania w Żorach rozpoczął się po wojnach śląskich w XVIII wieku, kiedy to Śląsk, w tym Żory, został przyłączony do Królestwa Prus na mocy pokoju wrocławskiego w 1742 roku. Było to efektem rywalizacji między Austrią a Prusami o wpływy na Śląsku. Pod panowaniem pruskim miasto, podobnie jak cały region, przeszło szereg zmian, które wpłynęły na jego dalszy rozwój gospodarczy, administracyjny i społeczny.

Jednym z głównych skutków panowania pruskiego była germanizacja regionu. Władze pruskie dążyły do wzmocnienia swojej władzy na nowych ziemiach poprzez narzucenie języka niemieckiego oraz pruskich standardów administracyjnych. Proces ten szczególnie nasilił się w XIX wieku, kiedy Śląsk, w tym Żory, stał się częścią Zjednoczonych Niemiec po 1871 roku.

Germanizacja Górnego Śląska miała charakter systematyczny i obejmowała wiele aspektów życia. Jednym z głównych narzędzi germanizacji było szkolnictwo. W pruskich szkołach uczono wyłącznie w języku niemieckim, co miało osłabić pozycję języka polskiego i śląskiego. Używanie języka polskiego było stopniowo ograniczane, zarówno w szkołach, jak i w administracji. Wielu Ślązaków, choć w życiu codziennym posługiwało się językiem polskim lub śląskim, musiało dostosować się do nowych realiów, szczególnie w miastach, gdzie pruska administracja była najsilniejsza.

Germanizacja objęła również życie kulturalne i religijne. Chociaż region był katolicki, co różniło go od głównie protestanckich Prus, władze niemieckie starały się wpłynąć także na ten aspekt życia, próbując zaszczepić niemieckie wzorce kulturowe. Co prawda religia katolicka przetrwała, ale germanizacja dotykała również parafii, zwłaszcza poprzez ograniczanie używania języka polskiego w liturgii i życiu kościelnym.

W XIX wieku, w miarę rozwoju przemysłu na Górnym Śląsku, wielu niemieckich urzędników, robotników i przedsiębiorców osiedlało się w regionie, co przyspieszało procesy germanizacyjne. Przemysłowy rozwój Żor, choć nie na taką skalę jak w sąsiednich miastach takich jak Katowice czy Zabrze, także przyciągał napływ niemieckojęzycznej ludności, co miało wpływ na miejscową tożsamość. Wpływy niemieckie były coraz bardziej widoczne w architekturze, języku używanym w urzędach, a także w prasie i literaturze.

Pomimo tych procesów germanizacyjnych, wielu mieszkańców Żor i Górnego Śląska zachowało swoją polską tożsamość. Na przełomie XIX i XX wieku narastały dążenia do obrony języka polskiego i kultury śląskiej, co przejawiało się w powstawaniu polskich organizacji społecznych, chórów, towarzystw gimnastycznych i religijnych, a także w działalności prasy polskojęzycznej. Opór wobec germanizacji był jednym z czynników, które przyczyniły się do wybuchu powstań śląskich i ostatecznego przyłączenia Żor oraz części Górnego Śląska do Polski w 1922 roku.

Powstania śląskie i decyzje plebiscytowe – jak Żory wróciły do Polski

Powrót Żor do Polski po I wojnie światowej był skomplikowanym procesem, związanym z walkami zbrojnymi oraz decyzjami politycznymi, które wpłynęły na przyszłość całego Górnego Śląska. Kluczową rolę odegrały w tym powstania śląskie oraz plebiscyt przeprowadzony w regionie. Oto jak Żory stały się częścią Polski:

1. I powstanie śląskie (sierpień 1919) – Pierwsze powstanie wybuchło w odpowiedzi na rosnące napięcia między polskimi i niemieckimi mieszkańcami Górnego Śląska, a także na brutalne represje niemieckiej administracji wobec Polaków. W tym okresie, choć powstanie nie zakończyło się sukcesem militarnym, zwróciło uwagę na sytuację Polaków na Śląsku i ich dążenia do przyłączenia regionu do odrodzonej Polski.

2. Plebiscyt na Górnym Śląsku (20 marca 1921) – Na mocy traktatu wersalskiego, który zakończył I wojnę światową, zdecydowano o przeprowadzeniu plebiscytu, w którym mieszkańcy mieli zadecydować, czy chcą należeć do Niemiec, czy Polski. W Żorach, podobnie jak w innych śląskich miastach, prowadzone były intensywne kampanie po obu stronach. Mimo silnych nacisków ze strony Niemiec, w Żorach większość mieszkańców opowiedziała się za przyłączeniem do Polski.

3. II powstanie śląskie (sierpień 1920) – Drugie powstanie miało miejsce przed plebiscytem, jako reakcja na represje wobec Polaków i próby fałszowania wyników głosowania. Powstanie to miało na celu wywarcie presji na niemieckie władze i poprawę warunków przed nadchodzącym plebiscytem. Udało się wtedy wywalczyć równouprawnienie polskiej ludności w regionie.

4. III powstanie śląskie (maj–lipiec 1921) – Po plebiscycie, w którym wyniki były niejednoznaczne (większość Górnoślązaków głosowała za Niemcami, ale w wielu strategicznych miastach i okręgach przemysłowych, w tym Żorach, przewagę miała Polska), wybuchło trzecie, największe powstanie śląskie. Miało ono na celu zmusić mocarstwa zachodnie do korzystniejszego dla Polski podziału regionu. Powstanie zakończyło się częściowym sukcesem, a po jego zakończeniu o przyszłości Śląska zadecydowała Komisja Międzysojusznicza.

5. Decyzja Rady Ligi Narodów (październik 1921) – Po powstaniach i plebiscycie ostateczna decyzja o podziale Górnego Śląska zapadła na arenie międzynarodowej. Rada Ligi Narodów zdecydowała, że część regionu, w tym miasto Żory, przypadnie Polsce. Choć Niemcy zachowały kontrolę nad większością Górnego Śląska, Polska zyskała kluczowe terytoria przemysłowe.

6. Włączenie Żor do Polski (1922) – W czerwcu 1922 roku Żory, po kilku stuleciach pod panowaniem najpierw Habsburgów, a potem Prus i Niemiec, oficjalnie stały się częścią II Rzeczypospolitej. Był to moment przełomowy w historii miasta, które od tego momentu rozwijało się w ramach polskiego państwa.

Proces ten był efektem zarówno walk zbrojnych, jak i decyzji politycznych, a Żory stały się symbolem dążenia Polaków na Śląsku do odzyskania kontroli nad swoim regionem i przyłączenia go do Polski.